مَلاک ده‌ونک؛ مستوفی هشت‌ساله دربار ناصرالدین شاه
اغلب زمین‌های ده ونک نام «میرزا حسن خان مستوفی الممالک» را در قباله خود داشتند؛ این وزیر دارایی دوره قاجار از زمین‌های دانشگاه الزهرا فعلی گرفته تا جنوب این محله را صاحب بود و باغ و زمین‌های کشاورزی و املاک فراوان و البته سابقه نیکوکاری های فراوانی در این روستا ها داشت. اولین قنات‌های ده ونک توسط خاندان مستوفی در این محله احداث شد. از خاندان مستوفی الممالک در ده ونک، تنها باغ و عمارتی قدیمی باقی مانده و مقبره‌ای خانوادگی که شرحش را در این گزارش می خوانید.
مستوفی الممالک» لقب وزیر دارایی دوره قاجار بود؛ کسی که خزانه‌داری می‌کرد و حسابداری حکومت را در دست داشت. این لقب از «میرزا یوسف مستوفی الممالک» به پسرش میرزاحسن خان به ارث رسیده بود؛ همانطور که املاک و اراضی متعددی در تهران نسل در نسل به مستوفی‌ها رسیده و در هر دوره چیزی هم به آن اضافه شده بود. اعتماد السلطنه در کتاب خاطراتش می‌نویسد :«میرزا یوسف مستوفی الممالک در دوره سلطنت محمد شاه قاجار لقب پـدرش ــ مستوفی‌الممالک ــ را دریافت کرد و به گفته خودش مورد لطف و اعتماد خاص امیرکبیر بود. همچنین ناصرالدین شاه توجهی خاص بدو داشت تا جایی که او را «آقا»، و در اواخر عمر «جناب آقا» خطاب می‌کرد.» همین جایگاه بالای مستوفی الممالک نزد شاه باعث شده بود تا در زمان سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ، امور جاری مملکت به او سپرده شود.
*** سوغات آشتیان
میرزا یوسف آشتیانی یا همان مستوفی الممالک، اولین فردی بود که در ده ونک قنات احداث کرد. قنات سازه‌ای مخصوص مناطق کویری از جمله یزد بود. در دوره قاجار میرزا یوسف آشتیانی که اصالتی یزدی داشت و با ساختار و کارکرد قنات آشنا بود، برای اولین بار قنات‌هایی را در ده ونک ایجاد کرد. تا پیش از آن ده ونک چندان جمعیتی نداشت.میرزا یوسف برای حفر این قنات‌ها افراد ماهری را از یزد به تهران آورد. قنات باغ بالا که از اوین به سمت ده ونک جاری می‌شود، با عبور از باغ مستوفی، درختان این باغ و اراضی مستوفی را آبیاری می‌کرد و در ادامه زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌کرد. این قنات هنوز هم در محله ونک جاری است و بعد از گذر از دیوارهای باغ مستوفی، به حوض بزرگ بوستان مختاری یا همنا باغ ایرانی ده ونک جاری می‌شود. ۸ رشته قنات از دوره قاجار به بعد این باغ‌ها و اراضی را آبیاری و آب آشامیدنی مردم ده ونک را تامین می‌کردند. علاوه بر میرزایوسف خان مستوفی الممالک که قنات‌های ده ونک را احداث کرد، خاندان فرمانفرمایان هم رشته قنات‌های دیگری در شمیران احداث کردند و به این ترتیب آب آشامیدنی از پای کوه‌های شمیران به سمت تهران روانه شد.
*** مرد نکونام نمیرد هرگز
می‌گویند زمانی که مستوفی الممالک زمین‌های ده ونک را از ناصرالدین شاه خرید، تنها قلعه‌ای قدیمی در این منطقه وجود داشت که ۱۰ خانواده در آن زندگی می‌کردند. باغ‌ها و کوچه‌باغ‌های این محدوده بعدا توسط خاندان مستوفی یک به یک پدیدار شدند و خیلی زود این قلعه کوچک، جای خود را به باغ‌های ایرانی داد. «سیما طایفه» پژوهشگر مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در این باره می‌نویسد :«از میرزا یوسف مستوفی‌الممالک در تاریخ به‌عنوان مردی نیکوکار یاد شده است. او در انجام‌دادن امور عام‌المنفعه همچون آبادکردن روستاها و مزارع، احداث قنوات و حفر انهار اهتمام داشته است. او در سال ۱۲۶۵ خورشیدی بدرود حیات گفت و در باغ ونک، در آرامگاهی که خود
ساخته بود، به خاک سپرده شد.هنوز هم اهالی ده ونک نام این وزیر دارایی دوره قاجار را بر سر زبان ها دارند و از نیکوکاری های او می گویند.»در آن زمان در شمال ده ونک باغ‌هایی احداث شد و جنوب آن را زمین‌های کشاورزی. گندم، از مهمترین محصولاتی بود که مردم ده ونک به کاشت آن روی آوردند.
*** کتیبه‌های حجاری در مقبره مستوفی
آرامگاه خاندان مستوفی الممالک در ده ونک به دست میرزا یوسف مستوفی ساخته شد. این آرامگاه بنایی تاریخی با ۳ اتاق تو در تو است. تعدادی از اعضای خاندان مستوفی از جمله میرزا یوسف و میرزا حسن و میرزا حسین و همسر میرزا حسن خان و افراد دیگری از این خاندان در این مقبره خانوادگی آرمیده‌اند. این آرامگاه در ضلع جنوبی اراضی‌ای قرار دارد که در حال حاضر در اختیار دانشگاه الزهرا است. در اتاقهای این مقبره تاریخی علاوه بر سنگ قبرهای اعضای درگذشته این خاندان، چند جلد کتاب قدیمی و نسخ خطی، نقاشی‌های رنگ روغن و سیاه قلم از اعضای خاندان مستوفی و اشیاء دیگری متعلق به این خاندان نگهداری می‌شود. پنجره‌های چوبی، شیشه‌های رنگی مینا دارند و «سنگاب» قدیمی‌ای در ورودی ساختمان مقبره به چشم می‌خورد. کتیبه‌های حجاری شده به خط نستعلیق، لچکی، آجرکاری و کاشیکاری از دیگر هنرهای به کار رفته در ساختمان این آرامگاه است.
*** مزاری برای ملیجک خاصه دربار
سالن آرامگاه مدفن اعضای خاندان مستوفی است. این سالن اتاقی ساده با سقفی گنبدی است که به‌واسطه پنجره بزرگ شمالی و دو پنجره جنوبی از نور کافی برخوردار است. در ضلع شمالی سالن، مزار میرزا یوسف مستوفی‌الممالک از سنگ مرمر نفیس قرار دارد. سنگ مزار با ارتفاعی حدود نیم متر از کف، مشرف به پنجره مشبک مرکزی است. روی سنگ اشعاری به خط نستعلیق به قلم عبدالرحیم اصفهانی و منقور به دست استاد عبدالرسول حجار دیده می‌شود. بر حاشیه اطراف سنگ مزار و بدنه آن نقوش گل‌وبوته حجاری شده، و نقوش حاشیه آن نیز به رنگ‌های آبی و زرد، رنگ‌آمیزی شده‌اند. در دوطرف سنگ مزار دو گلدان پایه‌دار بزرگ از سنگ مرمر نهاده شده است.
در جنوب سالن، مزار میرزا حسن مستوفی از مرمر سفید قرار دارد و روی آن اشعاری حجاری شده است. همچنین ۳ تن از فرزندان
میرزا حسن مستوفی‌الممالک به نامهای میرزا یوسف، میرزا علی و میرزا کاظم در این سالن دفن شده‌اند. در یکی از اتاقهای مشرف به سالن نیز مزار غلامعلی خان معروف به ملیجک و ملقب به عزیزالسلطان قرار دارد.هنوز کسی نمی داند چرا مدفن این ملیجک خاصه در این مقبره است . در محوطه بیرونی ساختمان هم سنگ قبرهای مختلفی از جمله جلال‌الدوله فرزند ظل‌السلطان، مصطفی خان حاجب‌الدوله، محمدعلی فسا منصورالدوله، شیخ‌المشایخ عضدی و چند تن دیگر به چشم می‌خورد. آخرین بار ۵۰ سال پیش بود که یکی از اعضای خاندان مستوفی الممالک در این مقبره آرام گرفت. این مقبره در حال حاضر در اختیار بازماندگان این خاندان قرار دارد.
*** سیاستمدار ۸ ساله دودمان قاجار
«میرزا حسن خان مستوفی المملک» فرزند میرزا یوسف بود و وقتی تنها ۸ سال داشت پدرش او را به ریاست اداره «استیفا» منصوب کرد؛ یعنی اداره‌ای که حسابداری دولتی و باج و خراج حکومتی را بر عهده داشت. لقب مستوفی‌گری هم از همین عنوان گرفته شده است. میرزا حسن مستوفی الممالک تنها ۱۱ سال داشت که بعد از مرگ پدرش به سمت مستوفی الممالکی دربار ناصرالدین شاه رسید. این شد که میرزا حسن کلیه مشاغل پدر را با پیشکاری میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر به عهده گرفت. اندر حکایت قدرت و جایگاه میرزاحسن در دربار ناصرالدین شاه همین بس که درباریان قدیمی ارگ هم مجبور بودند در مقابل این پسر بچه تعظیم کنند و به او احترام بگذارند.
او علاوه بر دوره ناصرالدین شاه، در دوران مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، احمد شاه هم در دربار سمت‌هایی مثل نخست وزیری و عناوینی مهم بر عهده داشت. حسن مستوفی تنها فردی در حکومت قاجار با چنین سابقه‌ای بود که با روی کار آمدن حکومت پهلوی، همچنان جزو رجال و دربار باقی ماند و برای مدتی سمت نخست وزیری رضاشاه را هم بر عهده داشت. سال ۱۳۰۶ او آخرین روزهای حضورش در عرصه سیاسی کشور را پشت سر گذاشت و بعد از ۵ سال خانه نشینی، در سال ۱۳۱۱ درگذشت و در مقبره خانوادگی خود در ده ونک به خاک سپرده شد. در حال حاضر تنها یکی از باغ‌های باقی مانده در ده ونک در اختیار ورثه خاندان مستوفی الممالک قرار دارد اما قصه نیکوکاری های مستوفی الممالک در حق روستاییان این منطقه هنوز هم که هنوز است دهان به دهان می چرخد و از زمانه پیشی می گیرد.
