وضعیت زنان در عصر جاهلیت
تعابیر زشتی برای زنان در عصر جاهلیت بیان می‌شد ولی بخشش و عفت دو ویژگی رایج در بین آنان بود.
مریم مشهدی علی‌پور، پژوهشگر و نویسنده آثار دینی، ششم اردیبهشت ماه در نشست علمی «نگاهی دوباره به جایگاه زن در جاهلیت»، که از سوی خانه قرآن و عترت سیده نفیسه(س) و با همکاری انجمن مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی برگزار شد، گفت: سه نظریه متضاد در مورد وضعیت زنان در دوره جاهلیت وجود دارد؛ برخی بر این باورند که زنان جاهلی از جایگاه بالایی برخوردار بوده‌اند و شاهد مثال ایشان هم حضور فعال سیاسی و اجتماعی در آن دوره هست. در مقابل این دیدگاه، برخی معتقدند جایگاه زنان جاهلی جایگاه پست و بی ارزش بوده است و به موضوعاتی چون زنده به گور کردن دختران، تعدد زوجات، انواع ازدواج‌ها و طلاق‌ها و ... اشاره می‌کنند. برخی هم حد وسط را در نظر می‌گیرند.
این حافظ کل قرآن کریم با اشاره به واژه جاهلیت، با بیان اینکه جهل در برابر دو واژه عقل و علم معنا شده است. در اصطلاح هم ۵۰ تا ۲۰۰ سال قبل از بعثت پیامبر(ص) دوره جاهلیت نامیده می‌شود، افزود: یکی از ابعاد مورد بررسی در این عرصه شخصیت زنان است؛ در این دوره عمدتا زنان را موجوداتی فتنه‌گر تعریف می‌کردند که دنبال فریب مردان هستند. ضرب‌المثل‌هایی مانند «کید النساء» و اینکه زنان در مکر شبیه مار هستند هم مؤید این مسئله است.
نویسنده کتاب مطالعه تطبیقی زن در جاهلیت، قرآن و سنت بیان کرد: دومین ویژگی زنان این دوره که آنان را متهم به آن می‌کردند، شوم بودن آنان است؛ یکی از ضرب‌المثل‌های مشهور آن دوره این بود که شومی در سه چیز است؛ زن، مرکب و خانه و برخی تعابیر مانند المراة المشئومه هم برای برخی زنان استفاده می‌شد. سومین ویژگی فرهنگی آن دوره هم باور به نقصان عقل زنان بود. ضمن اینکه اصطلاح رای النساء هم دال بر بی اعتنایی با نظر زنان بود. مردم جاهلی معتقد بودند که با زنان مشورت ولی بر خلاف آن عمل کنید.
رواج تعابیر زشت درباره زنان
مشهدی علی‌پور بیان کرد: البته با وجود این فرهنگ رایج، زنانی در عصر جاهلی صاحب حکم و رای و قضاوت و سواد بودند. همچنین تعابیری مانند زنجیر، ریحانه، کفش، خانه، دستبند، گوسفند و ... هم به صورت کنایه برای زنان استفاده می‌شد؛ در کنار این فرهنگ برخی موضوعات رایج دیگر در جنبه مثبت هم وجود داشت و آن اینکه زنان مانند مردان در خلق و خوی و سرشت هستند و گویی از سرشت مردان جدا شده‌اند. مثلا یکی از دخترانی که از سوی پدرش برای ازدواج منع شده، خطاب به پدر می‌گوید آیا ما دختران از عاشقی منع می‌شویم، در صورتی که برابر با آنها هستیم.
مشهدی علی‌پور با بیان اینکه زنان جاهلی در مناسک رایج دینی آن دوره شرکت داشتند، اظهار کرد: مثلا ورود به کعبه و احترام ویژه به آن، قربانی کردن در اطراف کعبه و پرستش بتها و عدم ورود به کعبه در دوره ناپاکی از جمله قوانین دینی بود که رعایت می‌کردند و نقل است که زنی باردار در حال زایمان وارد کعبه شد ولی او و فرزندش را کشتند. زنان در حج هم همراه مردان در طواف حضور داشتند.
طواف عریان در حج
این پژوهشگر تصریح کرد: در آن دوره گروهی از زنان و مردان به صورت کاملا عریان طواف می‌کردند؛ مردان در روز و زنان در شب؛ آیه شریفه ۳۱ اعراف «یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» مرتبط با این موضوع است. از جمله مراسم عبادی که زنان انجام می‌دادند، نذر همانند مردان بود و پرده‌پوش شدن کعبه با حریر هم نتیجه یکی از این نذورات است.
وی اضافه کرد: نذر زنان در دوره جاهلی مشروط به رضایت شوهر نبود و وقتی حاجت خود را می‌گرفتند، آن را ادا می‌کردند و مستقل بودند. در عرصه علم و هنر هم زنان معدود و محدودی سواد داشتند و طب دوره آنان عمدتا میراثی و نسل به نسل منتقل می‌شد. کهانت هم علم رایج در آن دوره بود و کاهنان از برخی امور غیبی خبر می‌دادند و برخی کاهنان، زن بودند مانند قطبه و فاطمه دختر مر. نقل است که فاطمه دختر مر وقتی نور نبوت را در صلب عبدالله، پدر پیامبر دید، به او پیشنهاد ازدواج و قربانی کردن صد شتر را داد ولی عبدالله آن را قبول نکرد.
مشهدی علی‌پور بیان کرد: زنان جاهلی همانند مردان دارای ذوق جاهلی بودند، ۵۰۴ شاعر معرفی شده که تعداد قابل توجهی از آنها زنان جاهلی هستند، خنساء از جمله این افراد بود. او بیشتر عمر خود را در دوره جاهلی گذراند ولی سرانجام ایمان آورد و حتی پیامبر(ص) از وی خواست که شعر بسراید و او را تشویق می‌کرد و فاطمه بنت مر، دختر عبدالمطلب هم در زمره این زنان شاعره بود.
شجاعت و بخشش صفتی رایج در جاهلیت
این پژوهشگر دینی با اشاره به خصوصیات اخلاقی زنان، اضافه کرد: شجاعت، کرم و بخشش از جمله صفات پسندیده رایج بین اعراب دوره جاهلی بود و زنان را هم شامل می‌شد. بعد از جنگ بدر وقتی مشرکان شکست سختی خوردند ابولهب ماجرا و نحوه شکست را برای ابوسفیان تشریح کرد. او وقتی از شجاعت زنان سخن حرف زد گفت که آنها مانند فرشتگان بودند وابوسفیان از این تعبیر خیلی ناراحت شد و برآشفت و همین مسئله سبب درگیری بین این دو شد.
وی افزود: یکی از ارزش‌های اخلاقی دوره جاهلی، عفت زنان بود؛ عفت نماد ارزش‌های اخلاقی در آن جامعه بود و چه بسا به خاطر بی عفتی برخی مردان جنگ‌هایی رخ می‌داد.
رواج عفت در زنان دوره جاهلی
مشهدی علی‌پور اضافه کرد: البته با اینکه عفت جزو ارزش‌های اخلاقی بوده ولی نمونه‌هایی دال بر بی عفتی هم وجود داشته است؛ البته آن جامعه، طبقاتی بود و عفت و پاکدامنی در بین زنان آزاد و اشراف اهمیت بیشتری داشت و عمل منافی عفت هم در بین فقرا و کنیزان بیشتر رخ می‌داد.
وی افزود: همچنین اعراب به کرم و بخشش توجه زیادی داشتند. زنانی بودند که در کرم، شهره بودند از جمله مادر حاتم طائی که بدون محدودیت اموالش را بخشید؛ نقل است آنقدر اموالش را بخشید که دیگر چیزی برای او نماند. یا دختر حاتم طائی هم در زمره این افراد بود. پدرش گله شتری به او هدیه کرد و او همه را به مردم بخشید.
مشهدی علی‌پور تصریح کرد: برخی ازدواج‌ها و بی‌عفتی‌ها در آن دوره وجود داشت ولی اینقدر هم که گفته می‌شود نبوده است البته نوعی ازدواج‌ها صورت می‌گرفت که به خاطر بدی کم آن هم قابل قبول نیست که از جمله ازدواج شغار بوده است.
