یادگار آل بویه در بازار تهران

مسجد جامع بازار در دالان‌ها و راسته‌های این بازار جا خوش کرده. بعد از ساخته شدن مسجد شاه در دوره فتحعلی‌شاه قاجار، کوچه‌ای که یک سوی آن مسجد جامع بازار و یک سوی دیگر آن مسجد شاه قرار داشت، به بازار بین الحرمین شهرت پیدا کرد؛ راسته‌ای که به بازار حلبی‌سازها هم شهرت دارد.

*** حرمت هفت شبستان

مسجد جامع بازار در فضایی 20 هزار متر مربعی قرار گرفته و 7  شبستان مختلف دارد. این شبستان‌ها از زمان احداث مسجد در هزار سال پیش تا کنون، به مرور به این مسجد اضافه شده‌اند و در ادوار مختلف از حرمت ویژه ای بین اهالی تهران برخوردار بودند. قدیمی‌ترین نقشه‌ای که از این نقطه از تهران وجود دارد، نقشه گیریشمن فرانسوی است که بیش از 160 سال پیش این محدوده را به تصویر می‌کشد. در این نقشه تمام 7 شبستان مسجد به چشم می‌خورد و این نشان می‌دهد تا این زمان همه شبستان‌ها ساخته شده‌اند.

مسجد آیت الله شاه‌آبادی، شبستان بزرگ یا شبستان زیر گنبد، مسجد گرمخانه یا شبستان آیت الله جعفری، مسجد چهلستون، مسجد زیر زمین، مسجد آیت الله استرآبادی، مسجد کوچک نام این شبستان‌ها هستند. همه این مساجد در یک بافت کلی به نام مسجد جامع بازار قرار گرفته‌اند و اهالی بازار به هر کدام از آن‌ها «شبستان» می‌گویند. شبستان زیرگنبد، شبستان شاه‌آبادی، و مسجد جعفری به مسجد جامع عتیق شهرت دارند چراکه از بقیه شبستان‌ها قدیمی‌تر هستند.

*** بادگیرهای تماشایی

معماری هر شبستان از مسجد جامع بازار با دیگری تفاوت دارد. برای مثال مسجد آیت الله شاه‌آبادی با بادگیرهای قدیمی‌اش در نزدیکی در غربی مسجد جامع قرار گرفته است. این بادگیرها باعث شهرت این شبستان به نام مسجد بهاره هم شده‌اند. واضح است که در دوره‌های گذشته به دلیل وجود بادگیرها و هوی خنک شبستان، در فصل‌های گرم سال بیشتر از این شبستان استفاده می‌شد. این شبستان به مرور ساخته و در طول سالیان گذشته بارها مرمت شده است. «میرزا زین العابدین» امام جمعه تهران در دوره ناصرالدین شاه در این شبستان پیش‌نماز بود.

شبستان زیر گنبد، همانطور که از نامش پیداست درست زیر گنبد مسجد بنا شده و از قدیمی‌ترین بخش‌های مسجد جامع بازار است. این بنا هم با سقف بلند و چهارطاقی‌هایش، به شبستان تابستانه شهرت داشته. در مقابل، شبستان گرمخانه به دلیل ویژگی‌های معماری و استفاده حداکثری از تابش آفتاب، شبستان مورد استفاده از فصل‌های سرد سال بود.

*** کتابخانه مسجد چهلستون

استفاده از ستون‌های متعدد در ساخت یکی از شبستان‌ها، آن را به مسجد چهلستون معروف کرده است؛ گرچه تعداد این ستون‌ها 36 عدد است. این مسجد علاوه بر ویژگی‌های معماری و کاشیکاری‌ها و ...، کتابخانه بی‌نظیری از نسخ خطی هم در اختیار دارد. گنجینه نفیسی از قرآن‌های خطی و چاپی در این کتابخانه به چشم می‌خورد. این کتابخانه به همت آیت الله سعید تهرانی دارای کتاب‌های قرآن نفیس و همچنین ترجمه‌های مختلف و متعددی از این کتاب آسمانی شد. در سالیان گذشته واعظان و سخنران‌های نامداری در این مسجد وعظ گفته و سخنوری کرده‌اند و مسجد جامع تهران یکی از مراکز اصلی حرکت‌های انقلابی در تهران بود. تنها وسعت این مسجد جامع نیست که آن را به یکی  از مهمترین مساجد تهران تبدیل کرده است؛ همجواری با قطب تجاری شهر تهران و همچنین قدمت مسجد هم به اهمیت آن اضافه کرده است. در حیاط‌های مختلف این مسجد می‌توانید حوض‌های قدیمی، ایوان، عناصری از معماری از جمله کاشیکاری و آجرکاری و گچبری را دید. کتیبه‌های قدیمی مسجد، هرکدام تاریخچه‌ای از سال ساخت و یا مرمت شبستان‌ها به مخاطب می‌دهند.

*** گنجینه قرآن‌های قدیمی

نسخه‌های مختلفی از قرآن‌های خطی و چاپی از گوشه و کنار دنیا خریداری و به مسجد چهل ستون رسید. برخی از این کتاب‌ها هم توسط افراد مختلف به این گنجینه اهدا شده است. گنجینه قرآن‌ها در سال 1403 هجری قمری یعنی بیش از سی سال پیش برای اولین بار در مسجد چهل ستون به نمایش درآمد؛ قرآن‌ها به همراه شناسنامه‌هایشان روی میزهایی چیده شد و در معرض دید همه قرار گرفت. از آن سال به مدت چند سال همزمان با عید غدیر این نمایشگاه برگذار می‌شد و مهمانانی از جاهای مختلف برای شرکت در برنامه دعوت می‌شدند. سخنرانی و بحث در میان بود و مهمان ها می‌توانستند قرآن‌ها را ببینند و آن‌ها را با هم مقایسه کنند. درواقع اولین نمایشگاه قرآن در کشور، در همین مسجد برگزار شد. گرچه نبود بودجه کافی باعث شد جمع‌آوری قرآن‌های قدیمی در مسجد چهل‌ستون متوقف شود.

*** نسخه‌های نایاب

نسخه‌هایی از تمام قرآن‌های موجود در ایران، پاکستان، هندوستان، کشورهای عربی و اروپایی و با ترجمه‌های مختلف فارسی و اردو، انگلیسی، آلمانی، فرانسه، اسپانیایی و ... در گنجینه قرآن‌های مسجد چهل ستون به چشم می‌خورد. برخی از کتاب‌های موجود در این گنجینه، نسخه‌های قدیمی و خطی قرآن کریم هستند. اولین قرآن چاپ شده در ایران، اولین قرآن چاپ شده در جهان با بیش از 300 سال قدمت، قرآن علی بن هلال معروف به ابن بوّاب هم از جمله این قرآن‌ها هستند. قرآن چاپ بمبئی که تمام سطور آن در تمام صفحات با حرف الف شروع شده هم از جمله قرآن‌های این گنجینه است. قرآن قدیمی به خط بریل هم یکی دیگر از آثار موجود در گنجینه قرآنی این مسجد است. علاوه بر قرآن، چند ترجمه و تفسیر از قرآن و همچنین تعدادی نهج البلاغه هم در این گنجینه به چشم می‌خورد.