نجات محیط‌زیست با نسخه فناوری
با وجود همه پیامدهای مخرب در محیط‌زیست، توسعه صنعتی کشور ادامه دارد و کارشناسان راهکار مهار بحران‌های خاک، آب و هوا را تولید داخلی یا اقتباس فناوری‌های شرکت‌های بزرگ دنیا در زمینه‌های زیست‌محیطی و کاهش آلاینده‌ها می‌دانند.
در چهار مؤلفه آب، خاک، هوا، تنوع‌زیستی شرایط ایران نگران‌کننده است. تقریباً بالاترین میزان فرسایش خاک در جهان (به نسبت سهم ایران از خشکی‌های کره زمین) در کشور ما اتفاق می‌افتد. بر اساس گزارش ۲۰۱۸ سازمان ملل، کل فرسایش خاک در جهان ۲۴ میلیارد تن است و یک دوازدهم این رقم یعنی دو میلیارد تن در ایران ثبت شد در حالی که ایران یک صدم خاک جهان را دارد. میزان فرسایش خاک ایران هشت برابر میانگین جهانی است به ویژه آنکه شکل‌گیری یک سانتی مترمکعب خاک در ایران به طور متوسط ۸۰۰ سال زمان نیاز دارد در حالی که میانگین زمان شکل‌گیری خاک در کره زمین ۴۰۰ سال است.
از سوی دیگر سطح سفره‌های زیرزمینی هر سال به طور میانگین دو متر کاهش می‌یابد و باعث ایجاد پدیده فرونشست زمین می‌شود، در این پدیده در قرن ۲۱ دو بار رکورد جهان را جابه‌جا کردیم، یک بار ۲۰۱۰ در جنوب تهران سازمان زمین‌شناسی رقم فرونشست را ۳۶ سانتی‌متر اعلام کرد که ۹۰ برابر میزانی است که در اتحادیه اروپا حد بحرانی به شمار می‌رود.
آلودگی هوا به یک بحران جدی و نفس‌گیر تبدیل شده و همیشه دست کم یکی از شهرهای کشور جزو ۱۰ شهر آلوده جهان است، در گذشته تنها منابع آلاینده موتوری باعث آلودگی می‌شد اما امروز ریزگردها به فهرست آلاینده‌های هوا افزوده شده‌اند و در حوزه تنوع‌زیستی نیز آمار نشان می‌دهد تعداد سم‌داران ایران در مقایسه با ۴۷ سال پیش ۹۰ درصد کاهش یافته است. تجربه کشورهای دیگر نشان می‌دهد که توسعه فناوری و نوآوری و حتی به‌کارگیری ظرفیت‌های پلتفرمی استارت‌آپ‌ها می‌تواند به شکل مستقیم و غیرمستقیم در کاهش شدت بحران‌های زیست‌محیطی و مدیریت آن مؤثر باشد.
در چنین شرایطی پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش بنیان یکی از ظرفیت‌های ارزشمند کشور به شمار می آیند به این معنا که ورود کسب و کارهای دانش‌بنیان به حوزه انرژی و محیط‌زیست می‌تواند ارتقای فرهنگ نوآوری، افزایش توان رقابت در زمینه محیط‌زیست و اختصاص فضاهای کاری و تأسیسات مناسب در زمینه محیط‌زیست را به دنبال داشته باشد به ویژه در شرایطی که سازمان ملل هشدار می‌دهد آلودگی کره زمین به سرعت به مرحله غیرقابل بازگشت نزدیک می‌شود، تنوع زیستی از بین رفته و تغییرات اقلیمی و آلودگی‌ها به مرحله خطرناکی رسیده است و این نهاد، فراخوانی برای یک دهه بازسازی اکوسیستم‌ها در سراسر جهان اعلام کرده است.
راه حل تکنولوژیک برای مشکلات پدید آمده از فناوری
احمد خاتون‌آبادی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و انجمن محیط‌زیستی پیام سبز در این باره به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: از آنجا که آلودگی‌های زیست محیطی از فناوری‌های نسل‌های گذشته از جمله صنایع به وجود آمده است، به همین ترتیب هم راه‌حل تکنولوژیک دارد یعنی باید به همان شکل که کشوری مانند آلمان تعداد کارکنان صنعت خودروسازی را به یک سوم کاهش و بیشتر صنایع و نیروی کار خود را به سوی تکنولوژی‌ها و فناوری‌های زیست محیطی سوق داد، کشور ما نیز باید روی توسعه تکنولوژی‌های محیط‌زیستی سازگار با محیط‌زیست سرمایه‌گذاری کند.
وی سرمایه‌گذاری در توسعه تکنولوژی‌های سازگار با محیط‌زیست را نیاز کنونی جامعه می‌داند و می‌افزاید: گسترش استفاده از فناوری‌هایی مانند ایجاد ساختارهای تولیدی نوین و نیز تولید محصولاتی مانند فیلترهای با فناوری جدید مختلف، انرژی خورشیدی، خودروهای برقی و به طور کلی آنچه که بیشتر با محیط‌زیست سازگار باشد در شرایط کنونی ضروری است، در اصفهان نیز کانون‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان باید به این جمع‌بندی برسند که اکنون زمان تمرکز بر توسعه پایدار است.
این عضو انجمن محیط‌زیستی پیام سبز با اشاره به ادامه سرمایه‌گذاری مسئولان دولتی برای توسعه صنعتی کشور و استان به دلیل دغدغه‌های ایجاد اشتغال، اظهار می‌کند: شرکت‌های دانش‌بنیان باید به این فکر باشند که اکنون که توسعه صنعتی در حال ادامه است پس باید تکنولوژی‌هایی را پدیدار یا از فناوری‌های شرکت‌های بزرگ دنیا در زمینه‌های زیست محیطی و کاهش آلاینده‌ها اقتباس کنیم.
بحران هوا، خاک و آب در اولویت هستند
وی اولویت‌های اصفهان را حل چالش‌های هوا، خاک و آب می‌داند و ادامه می‌دهد: با اینکه در یک منطقه خشک قرار داریم، همچنان از شیرآلات قدیمی و دستی در منازل استفاده می‌کنیم در حالی که حتی در کشورهای پرآب دنیا مانند منطقه اسکاندیناوی، تمام سیستم و تجهیزات مربوط به آب در منازل و مکان‌های عمومی الکترونیکی است و در کشور ما نیز باید استفاده از این تجهیزات به عنوان یک فرایند اجباری در تمام ساخت و سازهای نظام مهندسی به شکل یک کد اجرا شود.
خاتون‌آبادی شرکت‌های دانش‌بنیان را در زمینه و ابعاد مختلف زیست محیطی کارآمد می‌داند و می‌گوید: در زمینه مصرف انرژی و همچنین معماری، عملکرد این شرکت‌ها بسیار مؤثر است از جمله اینکه می‌توانند طرح‌های سازگار با محیط‌زیست ارائه دهند، همانگونه که در معماری سنتی ایرانی نیز الگوهایی برای اقتباس در این زمینه وجود دارد، حتی قطر دیوارها به قدری بود که در مساجد قدیمی می‌بینیم نقش عایق را برای پیش‌گیری از انتقال حرارت به عهده دارد و از بهترین روش‌های سازگاری با اقلیم بوده است.
وی با اشاره به اهمیت جلوگیری از فرسایش خاک در کاهش شدت چالش‌های زیست محیطی، خاطرنشان می‌کند: شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با پژوهش درباره استفاده از پوشش گیاهی و کاشت گونه‌های مرتعی در ارتفاعات به جای درختکاری در احیای مراتع، حفظ گیاهان دارویی و ذخیره‌های ژنتیکی مؤثر باشند. همچنین در مورد تبدیل پسماند به مصالح ساختمانی پژوهش‌های زیادی تا به حال انجام شده است که جایگزین آجر فشاری شود و به روند تبدیل خاک زراعی به آجر در کوره‌های آجرپزی به عنوان روشی کهنه و زیان‌آور خاتمه دهند.
سواحل و تالاب‌ها کانون تجمع مواد شیمیایی
این کنشگر محیط‌زیست بخشی از عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش فرسایش خاک را مربوط به پژوهش درباره از بین بردن آلودگی‌های خاک می‌داند و می‌گوید: بسیاری از نواحی ساحلی یا تالابی اکنون به کانون تجمع مواد شیمیایی تبدیل شده‌اند و این وظیفه تکنولوژی است که این مناطق یا خاک‌هایی که ساختار فیزیکی و شیمیایی‌شان با کودهای شیمیایی و در طول زمان تغییر یافته را اصلاح و پالایش کند.
وی با اشاره به قانون مجلس درباره اهمیت حفظ خاک که در سال ۱۳۹۸ تصویب شد، ادامه می‌دهد: برخی فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و حتی تبدیلی یا اقدام به تغییر کاربری اراضی کشاورزی و ساخت و سازهای کشاورزی که باعث ایجاد آسیب‌های زیست محیطی و نیز تولید آلاینده‌ها می‌شوند یا موجب ورود پساب‌هایی تسویه نشده به رودخانه‌ها و محیط‌زیست می‌شوند از جمله بخش‌هایی هستند که برای استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان برای کاهش آسیب به محیط‌زیست در اولویت قرار دارند.
لزوم اقدام شرکت‌های آلاینده برای رفع مشکلات زیست‌محیطی خود
خاتون‌آبادی درباره نخستین گام برای مشارکت شرکت‌های دانش بنیان در کنترل بحران‌های زیست محیطی، می‌گوید: سازمان‌های ذیربط و شرکت‌های بزرگی که در ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی نقش دارند شایسته است که با شرکت‌های دانش بنیان برای تعریف و پروژه همکاری کنند در این صورت زمینه کاری برای بسیاری از دانشجویان نخبه که به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند فراهم شده و اگر بدانند که ایده‌های نوآورانه در کشور خریدار دارند، این جوانان نیز تشویق می‌شوند که به کشور باز گردند.
وی با اشاره به وجود دانشگاه‌های معتبر در اصفهان، می‌گوید: معاونت پژوهشی این دانشگاه‌ها در انتظار پروژه‌هایی هستند که بخش پژوهش را تقویت کند همچنین در شرایط کنونی که دولت با محدودیت‌های منابع مالی روبه‌رو است، این شرکت‌های بزرگ هستند که برای رفع مشکلات زیست‌محیطی خود می‌توانند پروژه‌های دانش‌بنیان را سفارش دهند.
موفقیت پژوهش در گرو الزامات قانونی
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان موفقیت شرکت‌های دانش‌بنیان در اجرای ایده‌های علمی و فناورانه را در گرو انسجام قراردادها و الزاماتی می‌داند که قوانین برای شرکت‌های تولیدی به وجود می‌آورند و خاطرنشان می‌کند: در صورتی که الزامات قانونی در کنار پژوهش باشد، این فرایند موفق خواهد شد اما اگر پژوهشی انجام شده و الزامی برای به‌کارگیری آن پژوهش وجود نداشته باشد، خلاقیت و نوآوری افراد بدون کاربرد می‌ماند و آنها مأیوس می‌شوند.
وی کاربردی شدن پژوهش‌های فناورانه در حوزه محیط‌زیست را نیازمند آغاز یک حرکت سیستمی می‌داند و می‌افزاید: ایده‌های فناورانه باید سفارشی تولید و ارائه شوند یعنی از سوی شرکت‌ها یا مؤسسات دولتی، مناقصه‌ای برگزار و شرکتی انتخاب شود تا طی یک فرایند مشخص، ایده‌ای را تولید کند و تبدیل به نوآوری و فناوری نماید، درست مانند فرایندی که در پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای انجام می‌شود.
خاتون‌آبادی روند فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در کشورهای پیشرفته دنیا را بر اساس دریافت سفارش‌های از قبل و گارانتی شده می‌داند و می‌گوید: پس از اعلام نیاز واحدهای تولیدی و صنعتی، هر شرکتی که طرح قابل دفاعی ارائه کند، بودجه اجرای آن را نیز دریافت کرده و اطمینان کامل دارد که طرح به نتیجه می‌رسد و وقت و هزینه‌ای که در این روند انجام شده هدر نخواهد رفت.
وی استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش بنیان را نیازمند آغاز یک جریان بین‌بخشی عنوان و خاطرنشان می‌کند: در وهله نخست باید آگاهی‌رسانی شود، همان‌طور که پدیدآورنده معضلات زیست محیطی تکنولوژی‌های آلاینده بوده، راه حل معضلات زیست‌محیطی هم استفاده از فناوری است، بنابراین باید سرمایه‌گذاران را تشویق کنیم که سمت و سوی تکنولوژی‌های داخلی را به سوی فناوری‌های زیست‌محیطی از جمله استفاده از فناوری‌های مرتبط با انرژی‌های تجدیدپذیر خورشیدی یا نیروگاه‌های بادی سوق دهند که وابسته به سوخت‌های فسیلی نیست و در سراسر جهان نیز خریدار دارد.
کاهش اثرات مخرب کشاورزی در محیط‌زیست و تولید فراسودمندها
محمدرضا عبادی؛ عضو هیئت علمی بازنشسته مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان در گفت‌وگو با ایمنا، اظهار می‌کند: فعالیت این شرکت فناور که در مرکز رشد کشاورزی شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان مستقر است، تأمین نیازهای امروز جامعه و تولید انواع محصولات فراسودمند با کارکرد درمانی و حتی پیش گیری از برخی بیماری‌ها با اقداماتی نظیر غنی کردن روغن‌های خوراکی یا دیگر موادغذایی مانند ماکارونی، تخم‌مرغ، شیر یا عسل با ویتامین‌هاست که آنها را به غذاهای فراسودمند تبدیل می‌کند.
عبادی درباره نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در حل مشکلات زیست‌محیطی خاطرنشان می‌کند: گرچه فعالیت‌های کشاورزی در پالایش محیط‌زیست تأثیر دارند اما اثرات زیست محیطی این فعالیت ممکن است در برخی موارد تخریب کننده باشد از جمله هنگامی که تعداد واحدهای مرغداری و گاوداری افزایش می‌یابد به این معناست که باری به مصرف اکسیژن و تولید گاز دی اکسیدکربن در فضا اضافه می‌کنیم.
وی با اشاره به تلاش برخی کشورها برای کاهش جمعیت دامی برای حفاظت از لایه ازن، ادامه می‌دهد: پرورش دام با تولید گاز متان همراه است و این گاز باعث آلودگی محیط‌زیست می‌شود به همین دلیل کاهش واحدهای دامی و افزایش تولید عمومی محصولات پروتئینی از چهار دهه قبل در دستور کار کشورهای پیشرفته قرار دارد.
این عضو بازنشسته هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان می‌گوید: کار دیگری که شرکت‌های دانش‌بنیان و به طور کلی فارغ التحصیلان علم می‌توانند در بخش کشاورزی انجام دهند اضافه کردن برخی مواد به ترکیبات محصولات غذایی است از جمله آنزیم‌ها که قابلیت حذف مواد غذایی را در بدن دام یا طیور بالا می‌برند و از سوی دیگر دفع این مواد در محیط یعنی آلودگی زیست محیطی را کاهش می‌دهند.
لزوم کنترل و حذف پسماندهای آلاینده در آب و خاک
عبادی یکی از آلاینده‌های زیست محیطی بخش کشاورزی را فسفر معرفی می‌کند و یادآور می‌شود: نزدیک به ۵۰ درصد این ماده که برای پرورش مرغ تخم‌گذار و برخی دام‌ها استفاده می‌شود، از بدن حیوانات دفع شده و وارد محیط زیست می‌شود، یا در واحدهای مرغداری شسته شده و وارد فاضلاب می‌شود که آلودگی منابع آب را به همراه دارد و یا وارد خاک می‌شود.
وی نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش را متعادل کردن جیره دام و طیور می‌داند و می‌گوید: نفوذ علم می‌تواند به واحدهای مرغداری و دامپروری کمک کند که میزان استاندارد فسفر در جیره‌ها را مصرف کنند به اندازه‌ای که در بدن حیوانات قابل هضم بوده و حداقل دفع را داشته باشد که در کنار کاهش ورود آلاینده‌هایی مانند ازت و فسفر به محیط‌زیست، مصرف بهینه مواد اولیه در صنایع پروتئینی را به همراه دارد.
توجیه تولیدکننده و مسئولان برای استفاده از تولیدات علمی دانش‌بنیان‌ها کار سختی است
مدیرعامل شرکت هم اندیشان اوین تاک با اشاره به اینکه مخاطبان شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کشاورزی از نظر سطح سواد در رده بالایی قرار ندارند، ادامه می‌دهد: بیشتر تولیدکنندگان بخش‌های کشاورزی و دامپروری تحصیلات دانشگاهی ندارند و همکاری این تولیدکنندگان با شرکت‌های دانش‌بنیان نیاز به فرهنگ‌سازی دارد که کار سختی است.
وی اظهار می‌کند: امیدواریم در سالی که نام شرکت‌های دانش‌بنیان در آن ذکر شده است، خواسته‌های مراکز علمی و تحقیقاتی به گوش تولیدکنندگان و مسئولان برسد، اکنون کار بسیار سختی انجام می‌دهیم چون از یک سو مخاطبان ما در بخش کشاورزی از نظر سطح سواد در سطح پایینی قرار دارند و از سوی دیگر مسئولان نیز نقش و اهمیت دانش در حل مشکلات زیست‌محیطی را نپذیرفته‌اند و گاهی تولیدکنندگان به ما روی خوش نشان نمی‌دهند و این انتقاد را مطرح می‌کنند که چرا با اشاره به آلودگی فعالیت‌های دامپروری و مرغداری، این صنایع را در معرض برخورد سازمان محیط‌زیست قرار می‌دهیم.
عبادی بحران‌های زیست‌محیطی را واقعیتی می‌داند که همه کسانی که در این کره خاکی زندگی می‌کنند باید آن را بپذیرند و می‌افزاید: این ظرفیت وجود دارد که شرکت‌های دانش‌بنیان فعال‌تر شوند و پژوهش‌های زیست محیطی بیشتری انجام دهند به شرط آنکه مسئولان بستر کار را آماده کنند، از نظر تعداد فارغ‌التحصیل در بخش کشاورزی با نیروی مازاد روبه‌رو هستیم و اگر این کارشناسان به کار گرفته شوند میزان نظارت و کیفیت تولیدات صنایع تولیدی و تبدیلی بخش کشاورزی نیز بهبود می‌یابد.
غفلت از بخشی که اعداد دهان پرکن ندارد
این عضو بازنشسته هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی اصفهان با توجه به جدی بودن بحران آب، هوشمندسازی مرغداری‌ها و گاوداری‌ها را از جمله طرح‌های ضروری در بخش کشاورزی می‌داند و ادامه می‌دهد: در صورتی که زمینه ورود دانش‌آموختگان رشته کشاورزی به بخش تولید فراهم شود می‌توانند در بهبود عملکرد این بخش تأثیر قابل توجهی داشته باشند، شاید آمار و اعداد این بخش به اندازه عملکرد صنایعی مانند فولاد چشمگیر نباشد اما عوارض محیطی و توسعه پایداری که در محیط‌زیست که به دنبال آن هستیم، با همین اعداد و ارقام کوچک می‌تواند خود را نشان دهد.
وی درباره چشم‌انداز توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در بخش کشاورزی، می‌گوید: تجربه ثابت کرده است که همیشه محدودیت انرژی و منابع غذایی باعث می‌شود شرکت‌های دانش بنیان بهتر خودشان را نشان دهند و جای خود را باز کنند بنابراین باید به فکر نسل‌های بعدی باشیم و حتی در صورتی که منابع زیادی از انرژی در کشور وجود داشته باشد به این موضوع توجه کنیم که مجاز نیستیم آنها را به سادگی از دست بدهیم یا به هر اندازه که دوست داریم استفاده کنیم.
عبادی توجه به شرکت‌های دانش‌بنیان و اعتماد به جوانان را راهکاری گریزناپذیر برای مسئولان می‌داند و می‌افزاید: وقتی خودمان را با کشورهای دیگر مقایسه می‌کنیم می‌بینیم که از نظر شرایط اقلیمی و نرم‌افزاری همه چیز در کشور ما فراهم است اما اتصال این حلقه‌ها به یکدیگر و روی ریل انداختن آنها کار شرکت‌های دانش‌بنیان به تنهایی نیست و همه باید برای آغاز این حرکت، همراهی کنند.
