معضل حل نشدنی کم آبی کشور | تمام شدن منابع آبی و فرو نشست زمین!

بحران کمبود آب تقریباً به طرق مختلف سراسر کشور را تحت تأثیر قرار داده و تعداد زیادی از استان‌های کشور زیر تیغ تهدید کم‌آبی هستند. جدیت این معضل به قدری است که در بخش‌هایی از کشور شاهد جابه‌جایی و مهاجرت ساکنان از مناطق خشک و کم‌آب به مناطق پرآب و پربارش بوده‌ایم.

الهه جعفرزاده: کمبود آب یکی از مشکلات اساسی در کشور ما است که طی چند دهه اخیر به بحرانی تبدیل شده که از طرفی خطر خشکسالی را با خود به همراه دارد و از طرف دیگر نه‌تنها تهدیدی در زمینه کاهش میزان آب شرب به شمار می‌آید، بلکه بسیاری از فعالیت‌های وابسته به آب از جمله کشاورزی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. همانطور که چندی پیش علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، در خصوص وضعیت آبی کشور هشدار داد که «چراغ‌های قرمز وضعیت تأمین آب کشور روشن شده است.»

اگرچه کمبود آب به اندازه کافی معضل بزرگی است، اما باید توجه داشت که اقداماتی همچون بهره‌برداری‌های بی‌رویه و مداوم از آب‌های زیرزمینی، که در جهت جبران کمبود منابع آبی صورت می‌گیرد، از دیگر عواملی است که این بحران را تشدید می‌کند.

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، پیرامون همین مسئله در گفت‌وگو با خبرآنلاین می‌گوید: «بهره‌برداری‌های بی حد و حساب از منابع زیرزمینی باعث شده که ذخیره این آب‌ها نیز افت بسیاری پیدا کند و خیلی از دشت‌های آبی کشور به دشت‌های ممنوعه تبدیل شود؛ این بدین معناست که منابع آبی در این مناطق ته کشیده و قابل بهره‌برداری نیست و زمین در حال فرونشست است.»

معضل کم‌آبی ریشه در چه عواملی دارد؟

این کمبود عمدتاً وابسته به دو عامل است؛ یکی افزایش مصرف و نیاز آبی ما و دیگری کاهش میزان بارندگی و به تبع آن بروز خشکسالی‌هایی که در کشور پدید آمده است. بارندگی‌ها در ایران از حدود دو الی سه دهه گذشته، کاهش چشمگیری داشته و ما از دهه هفتاد به بعد، هر ساله شاهد کم‌بارشی و خشکسالی در کشور بوده‌ایم. در این بین ممکن است میزان بارندگی در برخی سال‌ها قابل‌قبول بوده باشد؛ اما باید توجه داشت که جو بارشی حاکم بر کشور ایران محدود و ناچیز است.

صرف‌نظر از عوامل محیطی و طبیعی، فعالیت‌های انسانی تا چه میزان در کمبود منابع آبی کشور مؤثرند؟

در رابطه با عواملی که منجر به کمبود آب می‌شود، می‌توان به موضوع افزایش جمعیت کشور و افزایش فعالیت‌های مختلف از جمله فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی که مصرف و نیاز به آب را بالا برده است، اشاره کرد. برآیند این عوامل به مرور منجر به کاهش میزان آبِ در دسترس می‌شود.

در صحبت‌هایتان به کاهش میزان بارندگی، به عنوان یکی از مؤلفه‌های کمبود آب، اشاره کردید؛ چه عواملی در کاهش بارندگی نقش دارند؟

علل کاهش بارندگی برمی‌گردد به تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی. تغییرات اقلیمی سبب کاهش فرکانس سیستم‌های عامل بارندگی یا کاهش تعداد گذر این سیستم‌ها در حین عبور از محدوده ایران در فصول بارندگی (بهار، پاییز و زمستان) می‌شود. از طرف دیگر با روند افزایشی دما، انتقال رطوبت به سمت خاورمیانه و بخصوص کشور ایران کمتر شده است. مجموع این عوامل باعث می‌شود هم بارندگی کمتری دریافت کنیم و هم به واسطه افزایش دما، تبخیر بیشتری داشته باشیم؛ آبی که در دریاچه‌ها، رودها و سدها جمع می‌شود، با افزایش پتانسیل تبخیر، قابلیت ذخیره‌سازی نخواهد داشت و درصد بیشتری از آن از دست ما فرار می‌کند.

بهره‌برداری از منابع آبی موجود در دل زمین می‌تواند جبرانی برای این کمبودها باشد؟

عواملی که پیش‌تر بدان اشاره شد، شاید توجیهی برای تأمین آب موردنیاز از طریق بهره‌برداری‌های گسترده از منابع زیرزمینی باشند، اما چیزی که خیلی به آن توجه نمی‌شود این است که همین برداشت‌ها به نوبه خود در تشدید معضل کم‌آبی نقش دارند؛ چرا که به‌واسطه ناکافی بودن بارش‌ها در سرزمین ما، این منابع هم روزی به انتها خواهند رسید و ما دیگر جایگزینی برای آن سراغ نداریم. بهره‌برداری‌های بی حد و حساب از منابع زیرزمینی باعث شده که ذخیره این آب‌ها هم افت بسیاری پیدا کند و خیلی از دشت‌های آبی کشور به دشت‌های ممنوعه تبدیل شود؛ به عبارت دیگر، منابع آبی در این مناطق ته کشیده و قابل بهره‌برداری نیست و زمین در حال فرونشست است.

کدام مناطق از کشور بیشتر در معرض تهدید خطر کم‌آبی هستند؟

خیلی از استان‌های کشور زیر تیغ این تهدید هستند؛ به طور مثال در بخش‌های مرکزی کشور شاهد بودیم که تابستان گذشته، کمبود شدید آب در اصفهان، شکایت و نارضایتی کشاورزان آن منطقه و مناطق مجاور را برانگیخت. استان یزد هم به‌واسطه فعالیت‌های صنعتی با خطر کمبود آب مواجه شده است. تابستان امسال نیز با بحران کمبود شدید آب شرب در همدان مواجه شدیم که مردم برای سیراب‌ شدن از تانکرهای آبی استفاده کردند.

معضل کم‌آبی ریشه در چه عواملی دارد؟

این کمبود عمدتاً وابسته به دو عامل است؛ یکی افزایش مصرف و نیاز آبی ما و دیگری کاهش میزان بارندگی و به تبع آن بروز خشکسالی‌هایی که در کشور پدید آمده است. بارندگی‌ها در ایران از حدود دو الی سه دهه گذشته، کاهش چشمگیری داشته و ما از دهه هفتاد به بعد، هر ساله شاهد کم‌بارشی و خشکسالی در کشور بوده‌ایم. در این بین ممکن است میزان بارندگی در برخی سال‌ها قابل‌قبول بوده باشد؛ اما باید توجه داشت که جو بارشی حاکم بر کشور ایران محدود و ناچیز است.

صرف‌نظر از عوامل محیطی و طبیعی، فعالیت‌های انسانی تا چه میزان در کمبود منابع آبی کشور مؤثرند؟

در رابطه با عواملی که منجر به کمبود آب می‌شود، می‌توان به موضوع افزایش جمعیت کشور و افزایش فعالیت‌های مختلف از جمله فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی که مصرف و نیاز به آب را بالا برده است، اشاره کرد. برآیند این عوامل به مرور منجر به کاهش میزان آبِ در دسترس می‌شود.

در صحبت‌هایتان به کاهش میزان بارندگی، به عنوان یکی از مؤلفه‌های کمبود آب، اشاره کردید؛ چه عواملی در کاهش بارندگی نقش دارند؟

علل کاهش بارندگی برمی‌گردد به تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی. تغییرات اقلیمی سبب کاهش فرکانس سیستم‌های عامل بارندگی یا کاهش تعداد گذر این سیستم‌ها در حین عبور از محدوده ایران در فصول بارندگی (بهار، پاییز و زمستان) می‌شود. از طرف دیگر با روند افزایشی دما، انتقال رطوبت به سمت خاورمیانه و بخصوص کشور ایران کمتر شده است. مجموع این عوامل باعث می‌شود هم بارندگی کمتری دریافت کنیم و هم به واسطه افزایش دما، تبخیر بیشتری داشته باشیم؛ آبی که در دریاچه‌ها، رودها و سدها جمع می‌شود، با افزایش پتانسیل تبخیر، قابلیت ذخیره‌سازی نخواهد داشت و درصد بیشتری از آن از دست ما فرار می‌کند.

بهره‌برداری از منابع آبی موجود در دل زمین می‌تواند جبرانی برای این کمبودها باشد؟

عواملی که پیش‌تر بدان اشاره شد، شاید توجیهی برای تأمین آب موردنیاز از طریق بهره‌برداری‌های گسترده از منابع زیرزمینی باشند، اما چیزی که خیلی به آن توجه نمی‌شود این است که همین برداشت‌ها به نوبه خود در تشدید معضل کم‌آبی نقش دارند؛ چرا که به‌واسطه ناکافی بودن بارش‌ها در سرزمین ما، این منابع هم روزی به انتها خواهند رسید و ما دیگر جایگزینی برای آن سراغ نداریم. بهره‌برداری‌های بی حد و حساب از منابع زیرزمینی باعث شده که ذخیره این آب‌ها هم افت بسیاری پیدا کند و خیلی از دشت‌های آبی کشور به دشت‌های ممنوعه تبدیل شود؛ به عبارت دیگر، منابع آبی در این مناطق ته کشیده و قابل بهره‌برداری نیست و زمین در حال فرونشست است.

کدام مناطق از کشور بیشتر در معرض تهدید خطر کم‌آبی هستند؟

خیلی از استان‌های کشور زیر تیغ این تهدید هستند؛ به طور مثال در بخش‌های مرکزی کشور شاهد بودیم که تابستان گذشته، کمبود شدید آب در اصفهان، شکایت و نارضایتی کشاورزان آن منطقه و مناطق مجاور را برانگیخت. استان یزد هم به‌واسطه فعالیت‌های صنعتی با خطر کمبود آب مواجه شده است. تابستان امسال نیز با بحران کمبود شدید آب شرب در همدان مواجه شدیم که مردم برای سیراب‌ شدن از تانکرهای آبی استفاده کردند.

روند این بحران در پایتخت چگونه است؟

استان تهران و البرز هم اغلب تحت تنش‌های آبی بوده‌اند؛ همانطور که هفته گذشته شاهد دریافت پیامک‌های اخطار کمبود آب از سوی وزارت نیرو بودیم که در متن آن از شهروندان درخواست شد در مصرف آب صرفه‌جویی کنند تا کار به مرحله قطعی آب نرسد.

در مناطق جنوبی کشور که نواحی خشک‌تری هستند، چطور؟

در بخش‌های جنوبی کشور هم می‌توان به استان خوزستان اشاره کرد که طی سال‌های اخیر کم‌وبیش با معضل کمبود آب، به ویژه در زمینه دامداری و تغذیه دام‌های سنگین، دست‌وپنجه نرم می‌کند. در استان سیستان و بلوچستان هم گزارش‌های متعددی از کاهش منابع آبی دریافت شده است. در مناطق شمالی استان سیستان و بلوچستان، کم‌آبی نه‌تنها باعث لطمه به کشاورزی شده، بلکه به‌قدری اثرگذار بوده که سبب کوچ‌دادن بخشی از جمعیت استان به استان‌های شمالی شده است.

با این اوصاف می‌توان گفت که کم‌آبی تقریباً سراسر کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است؟

بله این بحران تقریباً به طرق مختلف تمام کشور را تحت تأثیر قرار داده است به جز سواحل شمالی ایران، که البته در این زمینه استثنائاتی وجود دارد؛ گاهی اوقات ممکن است در این نواحی بارندگی وجود داشته باشد و با کم‌آبی به لحاظ فیزیکی مواجه نشویم، اما به دلیل فعالیت‌های کشاورزی و جریان‌های فاضلابی، آب‌ها آلوده شوند و آنچنان قابلیت بهره‌برداری نداشته باشند.

گفتید که کمبود آب سبب کوچ‌دادن بخشی از جمعیت استان سیستان و بلوچستان به نواحی شمالی کشور شده؛ آیا این بحران ممکن است به تدریج منجر به خالی از سکنه شدن شهرها و استان‌ها شود؟

بله امکان دارد؛ همانگونه که معضل کم‌آبی در بخش‌هایی از استان سیستان و بلوچستان سبب جابه‌جایی ساکنان به مناطق پرآب و پربارش در شمال کشور شده است. این یک فرآیند طبیعی است و مهاجرت در شرایط نابه‌سامانی اقلیمی (مثل کم‌آبی یا خشکسالی) از گذشته رواج داشته، علی‌الخصوص در مناطقی که عمدتاً شغل مردم آن کشاورزی است. با کمبود منابع آبی و مختل شدن فعالیت کشاورزی در مناطقی که کشاورزی، منبع درآمد و معیشت به شمار می‌آید، برای ادامه این فعالیت، مهاجرت و جابه‌جایی تنها راه است.

با در نظر گرفتن تمام مواردی که ذکر شد، پیش‌بینی شما در خصوص روند این بحران در سال آبی جاری چیست؟

نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی در این باره داشت؛ چون عواملی که منجر به بروز کم‌آبی می‌شوند، تغییرپذیرند و شرایط پایداری برقرار نیست، اما به احتمال قوی می‌توان گفت که درمجموع، وضعیت آبی ما همچنان مشابه سال گذشته خشک و کم‌بارش خواهد بود. البته لازم به ذکر است که شرایط بارندگی امسال در غرب و جنوب‌غرب کشور به مراتب بهتر بوده است و انتطار می‌رود این نواحی وضعیت مناسب‌تری را تجربه کند. هرچند که نباید انتطار تَرسالی را در چنین شرایطی داشته باشیم، در بهترین حالت می‌توانیم به یک وضعیت نرمالِ رو به کم‌بارش برسیم.

راهکار مؤثر در شرایط کنونی چیست؟

دروهله نخست، می‌بایست فرهنگسازی و اطلاع‌رسانی گسترده‌ به جامعه صنعت‌گران، کشاورزان و تمام مصرف‌کنندگان آب در خصوص جدیت بحران کم‌آبی در دستورکار قرار گیرد. در مرحله بعد مهم است که درک کنیم در حال حاضر راهی جز سازگاری با شرایط برای ما وجود ندارد و ما باید میزان مصرف آب خود را مطابق با همین ذخایر آبی اندکی که داریم وفق دهیم و به امید بهره‌برداری از منابع ثانویه آب نباشیم. شاید شیرین‌سازی آب‌های شور یا برداشت از آب‌های زیرزمینی بتواند پاسخگوی بخشی از نیاز ما باشد اما این روش‌ها به هیچ‌وجه نمی‌تواند شرایط خشکسالی را تغییر دهد.